Mariusz Sieniewicz. Coś w rodzaju b.: Poraniona, introwertyczna Europa

W dniach 7-10 września uczestniczyłem w 31. Międzynarodowym Festiwalu Literackim w słoweńskiej Vilenicy. Prezentowało się ponad trzydziestu twórców, praktycznie z całego świata - od Irlandii, przez Łotwę, Czechy, Węgry, Słowenię, Rosję, Białoruś, Ukrainę, Chorwację, Czarnogórę, Bośnię i Hercegowinę, aż po daleką Australię. Program festiwalu niezwykle bogaty - autorskie czytania, rozmowy, debaty, których głównym, wiodącym tematem były związki i relacje między literaturą i etyką. Bez zbędnych, retorycznych laurek, mogę napisać wprost: świetny, niezwykle ważny festiwal.
Oczywiście udział w tego typu przedsięwzięciach, gdy człowiek doświadcza literatury w całym jej geolokacyjnym, gatunkowym i treściowym bogactwie, kusi do budowania całościowych, może i zbyt generalizujących obrazów. Jednak zaryzykuję, świadomy towarzyszących temu uproszczeń. Otóż, dość symptomatyczny był "okrągły stół" poświęcony właśnie etyce w literaturze. Udział w nim brało troje pisarzy: Susana Tratnik ze Słowenii, Gabor Schein z Węgier, francuski pisarz Aleksander Bergamini oraz moderujący rozmowę Carlos Pascual, reprezentujący Słowenię i Meksyk. Schein, mając ma myśli etykę, przywoływał w literaturze kategorię pamięci, odwołując się do dwudziestowiecznego dziedzictwa holocaustu. Tratnik, posiłkując się bohaterami swojej twórczości, podnosiła problem heteronormatywnego świata, jego miękkich i twardych tożsamości, zaś Bergamini, jak na reprezentanta zachodniej literatury przystało, prezentował mocno "indywidualistyczne" stanowisko, wręcz nihilistyczne - pisarski gest stoi poza dobrem i złem, liczy się wyłącznie autorska ekspresja. (Z łotewskimi pisarzami wymieniliśmy do ucha spostrzeżenie, że to chyba taki "houellebecqowski" syndrom.) Na jego egotyczną wizję literatury szybko i bardzo przytomnie (jako głos z sali) zareagowała Dubravka Ugresić. Przypomniała myśl w pewnym sensie oczywistą, że w literaturze chodzi przede wszystkim o komunikację.

Myślę, że to dobry klucz do opisania festiwalu. Kategoria "komunikacji" zdaje się dzisiaj być pierwszorzędną kwestią. Komunikacji z przeszłością, komunikacji w obrębie kulturowych paradygmatów, ale przede wszystkim - komunikacji pomiędzy różnymi, domykającymi się narracjami, które zaczynają dominować w Europie. Bez niej nasz kontynent pogrąża się w jakimś introwertycznym letargu, chocholim tańcu, pełnym niepokoju i lęków. To było uderzające. Gdy rozmawiałem ze Słoweńcami, mówili między wierszami o dojmującym poczuciu osamotnienia, o zachodnim świecie, dla którego stali się wyłącznie turystycznym cacuszkiem. Łotysze, niby żartem, przebąkiwali o całkiem realnej wizji "zielonych ludzików" i że w gruncie rzeczy niewiele zależy od nich samych. Białorusini z kolei nie mieli większych złudzeń, co do przyszłości - ich świat tkwi w "wiecznym teraz" Łukaszenkowego ładu. Ja też tłumaczyłem się z "dobrej zmiany", nie wiedząc, jak długo potrwa i dokąd nas zaprowadzi. A cóż mogła mi powiedzieć Katherina Kalitko z Ukrainy? Nawet nie chciałem pytać.

Jakkolwiek brzmi to banalnie, Europa potrzebuje komunikacji - wbrew i na przekór domykającym się narracjom. Inaczej stanie się zlepkiem somnambulicznych, odrębnych rojeń, rozmów urwanych w pół słowa, jawnych resentymentów i żalów, które populizm będzie żarłocznie wyżerać i paść się na braku bycia słyszanym. A może już stała się?

I tu jest właśnie miejsce dla literatury, tu odzywa się jej "etyczny" - czynić słyszalnym światy, które nie znajdują swego głosu, albo też są zakrzykiwane przez budowniczych czarno-białych "utopii". Festiwal w Vilenicy jest komunikacją. Pośród mnogości literackich prezentacji, w mojej pamięci i wyobraźni szczególnie zapadły wiersze Julii Cimafejewej, Cvetki Lipuś i Ingmary Balode.

Jako że bez kultury obrazka, kultura słowa zdaje się dzisiaj niepełna, poniżej kilka "turystycznych" fotek ze Słowenii.